Tiền tệ và đạo đức xã hội

Có một mối liên hệ sâu xa nhưng ít được chú ý giữa tiền tệ và đạo đức xã hội. Loại tiền mà một quốc gia lựa chọn, cùng với chính sách tiền tệ đi kèm, không chỉ ảnh hưởng đến nền kinh tế mà còn âm thầm định hình lối sống và các chuẩn mực đạo đức của con người.

Khi một xã hội sử dụng đồng tiền có khả năng giữ giá trị tốt theo thời gian, như vàng hay bạc, người dân tin tưởng rằng tài sản của họ sẽ không mất giá. Niềm tin ấy khiến họ có xu hướng hoãn tiêu dùng, thay vì vội vàng chi tiêu; tích lũy vốn thay vì sống buông thả “ngày nào biết ngày đó”; và đầu tư vào những giá trị bền vững, lâu dài hơn là tìm kiếm những hưởng thụ ngắn hạn. Ngược lại, trong một nền kinh tế mà đồng tiền mất giá nhanh, lạm phát cao, con người lại hành xử khác. Họ chọn tiêu xài ngay lập tức vì biết rằng để lâu tiền sẽ mất giá; họ giảm tiết kiệm và ngại đầu tư dài hạn bởi lợi tức không thể bù đắp được lạm phát; và họ tập trung vào những lợi ích tức thì, bất chấp hậu quả tương lai.

Từ đó, tác động của tiền tệ không dừng ở phạm vi kinh tế mà còn lan sang cả đạo đức xã hội. Một đồng tiền mạnh khuyến khích con người nghĩ xa hơn, hướng đến tương lai, con cháu và lợi ích chung của cộng đồng. Khi giá trị vật chất có thể được lưu giữ bền vững, người ta sẽ hành động có trách nhiệm hơn, hiểu rằng hợp tác đem lại kết quả lâu dài hơn là xung đột. Ngược lại, trong môi trường mà đồng tiền liên tục mất giá, lối sống ngắn hạn trở nên phổ biến. Xã hội dễ xuất hiện hành vi “ăn xổi”, coi trọng lợi ích trước mắt, và dần mất đi động lực đạo đức để hy sinh hôm nay cho ngày mai.

Lịch sử từng chứng kiến nhiều bài học tương tự. Đế chế La Mã và châu Âu thế kỷ XIX đạt tới đỉnh cao thịnh vượng khi tiền tệ ổn định, có giá trị thực. Nhưng khi đồng tiền bị pha loãng và mất sức mạnh, xã hội nhanh chóng trượt dốc, không chỉ trong lĩnh vực kinh tế mà cả trong đạo đức và trật tự xã hội. Nhà kinh tế học Keynes có lẽ đã đề cao quá mức vai trò của chi tiêu và vay nợ đối với tăng trưởng kinh tế, bởi ông vốn được sinh ra trong một gia đình quá giàu có. Cũng chính vì vậy mà học thuyết của ông không chú trọng nhiều tới tiết kiệm và đầu tư, thứ mà ông quên mất rằng tổ tiên của ông đã dành nhiều thế hệ để tích luỹ.

Tiền tệ, vì thế, không chỉ là phương tiện trao đổi. Nó là hệ quy chiếu giá trị chi phối cách con người nhìn nhận hiện tại và hoạch định tương lai. Một đồng tiền mạnh, gắn liền với lạm phát thấp, khuyến khích tiết kiệm, đầu tư, hợp tác và trách nhiệm. Ngược lại, đồng tiền yếu, bị bào mòn bởi lạm phát, nuôi dưỡng tiêu dùng ngắn hạn, ích kỷ và xung đột. Để hiểu bản chất một xã hội, có lẽ chỉ cần quan sát đồng tiền của nó. Nhiều người tin rằng giáo dục là cội nguồn của đạo đức, nhưng có lẽ đạo đức cũng chỉ là kết quả của những cơ chế sâu xa hơn, trong đó tiền tệ đóng vai trò nền tảng.

Một chính sách khuyến khích người dân coi trọng tiết kiệm, đầu tư và sản xuất thay vì vay nợ và tiêu dùng trước sẽ tạo ra sự thịnh vượng bền vững, không chỉ về kinh tế, mà còn về đạo đức và văn hóa xã hội.

- Dựa trên lý thuyết của Giáo sư Saifedean Ammous -

- Ái Quốc.